آیین و رسوم اقوام ایرانی در روز تاسوعا و عاشورا

با وجود آنکه یک هزار سال از مصیبت امام حسین (ع) و یاران وفادارش، می‌گذرد اما هنوز شیعیان و مسلمانان جهان عزادار این واقعه هستند که جوانمردانه برای دفاع از دین و اسلام جان دادند، هر چه می‌گذرد فرهنگ عاشورا گسترده‌تر می‌شود و آیین‌های عزاداری در ایران و جهان باشکوه و عظمت بیشتری برگزار می‌شود، در طول تاریخ نیز سنت‌ها و مراسمات خاصی در ایران برگزار می‌شده است که نسل به نسل و سینه‌به‌سینه نقل و به امروزه نیز در جریان است.
ازجمله این سنت‌ها، نخل گردانی، طبق کشی، طشت گذاری، دسته‌های شاخسی واخسی، گِل مالی، رقص دجله، چهل‌منبر و… تنها مشتی از خروارها جلوه‌ها و مراسم‌های عزاداری است که مردم شهرهای مختلف ایران در این روزها و شب‌های عزای سید و سالار شهیدان انجام می‌دهند با نگاهی به تاریخ ایران درمی‌یابیم که آیین‌هایی چون نخل گردانی و حمل تابوت‌های تمثیلی شهدای کربلا در شهر، در زمان آل‌بویه مرسوم بوده و در زمان قاجار نیز ساختن تکیه دولت توسط ناصرالدین‌شاه موجب رونق گرفتن تعزیه شد.
آذری‌ها
مردم آذربایجان مردمی اصیل هستند، ازجمله خصلت‌های این مردم مهمان‌نوازی، سلحشوری، آزادمنشی، مرزداری و پایبندی به عقاید مذهبی است، یکی از مراسمات مذهبی مردم آذربایجان شبیه‌خوانی یا تعزیه، شمع سوزی در مساجد بعدازظهر روز تاسوعا است، اما مهم‌ترین مراسماتی که هرساله در ایام محرم توسط آذری‌ها برگزار می‌شود عزاداری شهرهای آذربایجان و اردبیل با دو رسم خاص «طشت گذاری» و دسته‌های «شاخسی، واخسی» معروف است که با مرثیه‌ها و آداب خاصی برگزار می‌شود. دسته‌های عزاداری «شاخسی، واخسی» (شاه حسین، وای حسین)، بنابر سنت دیرینه آذربایجانیان، همه‌ساله از دهه آخر ماه ذی‌حجه، فعالیت خود را شروع می‌کنند.
به این شکل که دسته‌های عزاداری شاخسی، واخسی، از چند روز مانده به ماه محرم، شب‌ها در حسینیه‌ها و مساجد تشکیل‌شده و با حضور عزاداران، در صف‌هایی طویل و زنجیروار، راهی کوچه و خیابان شده و مرثیه‌ها و اشعار مذهبی در رثای سالار شهیدان و یارانش سرمی دهند. اوج این مراسم در ظهر عاشورا و پس از اتمام عزاداری ظهر عاشوراست که عزاداران، با ذکر «شاخسی، واخسی»، پس از طی نمودن مسیری طولانی نهایتاً خود را به خیمه‌های به آتش کشیده شده (نماد خیمه‌های امام حسین (ع) و یارانش در کربلا) رسانده و به سوگ واقعه می‌نشینند.
رسم دیگر، «طشت گذاری» یا «طشت گردانی» است که منسوب به اردبیل، به‌طور خاص و مردم آذربایجان به‌طور عام است.

یزدی‌ها
مردم یزد از گذشته‌های دور ارادت خود را به اهل‌بیت ثابت کرده‌اند و به‌نوعی پرچم‌دار عزای امام حسین (ع) در محرم و صفر هستند، این مردم مانند تمامی اقوام و مردم ایرانی آداب‌ورسوم خاص خود را در دهه‌های محرم و به‌خصوص روز تاسوعا و عاشورا دارند.
یکی از مهم‌ترین این مراسم‌ها، آیین نخل‌گردانی است که هرسال در شهرستان‌های استان یزد مانند میبد،‌ اردکان،‌ تفت و روستاها و آبادی‌های اطراف و همچنین حسینیه‌های مشهور، باشکوه‌تر از دوران گذشته برگزار می‌شود. در یزد، نخل را به شکل تابوت سیدالشهدا (ع) یا نمادی از یکی از شهدای کربلا درمی‌آورند. نخلی از جنس چوب و به شکل برگ درخت یا سرو که هیچ شباهتی به درخت نخل ندارد، اما به این نام خوانده می‌شود.
در تاسوعا و عاشورا مردم بالباس‌های سیاه به مساجد وارد می‌شوند. کسانی که سید هستند شال سبز به کمر می‌بندند و افراد عادی شال کرم و با برهنه کردن پا،‌ زیر تنه نخل می‌آیند و چاوش‌خوان‌ها شروع به مداحی می‌کنند و یک پرچم سیاه نیز در بالاترین نقطه‌ی نخل نصب می‌شود. سپس کسانی که زیر نخل را گرفته‌اند، با ذکرهای مختلف نخل را بلند می‌کنند.

زنجانی‌ها
در زنجان ایام محرم به‌عنوان روزهای برآورده شدن حاجات و خیر و خوبی در بین مردم شناخته می‌شود به همین دلیل هنوز هم در روزهای محرم هرکسی به وسع خود در اطعام نیازمندان می‌کوشد.
آداب بسیاری در بین مردم این دیار در زمان‌های عزاداری جاری است امام یکی از مهم‌ترین مکان‌هایی که مردم این شهر نسبتاً کوچک برای عزاداری جمع می‌شوند حسینه اعظم زنجان است که حتی از کشورها و شهرهای همسایه مسلمان نیز گاهی برای شرکت در این مراسم حضور دارند.
حسینیه اعظم زنجان بیشتر به‌خاطر دسته‌ای که هرسال در هشتمین روز ماه محرم دارد مشهور است. این دسته حرکت خود را از محل حسینیه اعظم شروع می‌کند و معمولاً همزمان با اذان مغرب به امامزاده ابراهیم پایان می‌یابد. جمعیت این دسته افزون بر پانصد هزار نفر است. مراسم عزاداری حسینیه اعظم زنجان در تاریخ ۱۵ دی‌ماه ۸۷ با شماره ثبتی ۱۰ به‌عنوان دهمین مورد از میراث معنوی ثبت‌شده در ایران است

بوشهری‌ها
در اغلب شهرهای جنوبی ایران عزاداری ایام محرم در حسینیه‌های بزرگ با نواختن «دمام» و سنج‌های کوچک و نیز تشکیل حلقه‌های بزرگ انسانی همراه است و این سبک به “واحد” معروف است. در این نقاط عزاداران دست در کمر یکدیگر انداخته و با حرکاتی یکنواخت و مشخص به سینه‌زنی می‌پردازند در این شهرها سینه‌زنی رواج بیشتری نسبت به زنجیرزنی دارد؛ اما دل دادن به نوای دمام و سنج و اشک ریختن و گشتن و گشتن در جنوب حال و هوای دیگری دارد.
در ایام سوگواری سیدالشهدا حضرت حسین بن علی (ع) شهرها، بخش‌ها و روستاهای تابعه استان بوشهر یکپارچه سیاه‌پوش می‌شوند. به همین مناسبت عاشقان اهل‌بیت عصمت و طهارت (ع) با نصب بیرق عزا بر سردر مساجد، تکایا، اماکن مذهبی، منازل، میدان‌ها و معابر در ماتم سرور شهیدان و ۷۲ تن از یاران باوفای آن حضرت به سوگ می‌نشینند. مردم شهرها و روستاهای استان نیز همانند دیگر مناطق شیعه‌نشین در نیمه اول ماه محرم‌الحرام آیین عزاداری مختلف و خاصی برگزار می‌کنند.
حرکت دسته‌های سینه‌زنی و زنجیرزنی هیئت‌های مختلف در معابر عمومی نیز که از روز پنجم ماه محرم آغاز می‌شود در روزهای تاسوعا و عاشورای حسینی به اوج می‌رسد. البته مردم بوشهر در روز تاسوعا مانند برخی شهرهای دیگر به برگزاری تعزیه نیز می‌پردازند.

لرستان
آداب و خاص رسوم مردم لرستان از دیرباز زبان زد بوده است مردم این دیار با برپایی عزاداری‌های خاص به سیل بی‌شمار عزاداران حسینی می‌پیوندند ازجمله‌ی این رسم‌ها می‌توان به چهل‌منبر و به گل افتادن، اشاره کرد.

مردم استان لرستان در ایام محرم هرکدام به‌نوعی ارادت خود را به امام حسین (ع) و مقوله عاشورا به اثبات می‌رسانند، به‌طوری‌که مرد و زن پیر و جوان در مراسمی که بیشتر با همان شیوه سنتی برگزار می‌شود، شرکت می‌کنند. مراسم چهل‌منبر یکی از رسوم خاص و منحصربه‌فرد خرم‌آباد است که در این مراسم که در روز تاسوعای حسینی برگزار می‌شود، زنان خرم‌آبادی به یاد اسارت حضرت زینب (س)، با پای‌برهنه و با نقابی بر صورت، از محله باغ دختران حرکت کرده و چهل شمع در خانه‌هایی که درب آن‌ها باز است، روشن می‌کنند.

آیین به گل افتادن، پیشینه این آیین مربوط به‌پیش از اسلام است که در ایران پیش از اسلام برای برگزاری مراسم سوگ بزرگان، قهرمانان و جوانان و عزیزترین درگذشتگان انجام می‌شده است، در استان لرستان نیز این آیین در سوگ عزیزان ازدست‌رفته معمول بوده و اکنون نیز در سوگ سرور و سالار شهیدان و یاران باوفایش انجام می‌شود.

 عزاداری مردم خرم‌آباد در شب تاسوعا با حزنی خاص تا روز عاشورا ادامه دارد، حدود نیمه‌های شب عزادارانی که برخی نذر دارند وارد حوضچه‌های گل شده و بعضی تمام سروصورت و حتی چشمان خود را آغشته به گل می‌کنند و به‌اصطلاح به گل می‌افتند.
بندرعباس
آیین‌های عزاداری روزهای تاسوعا و عاشورا در شهر بندرعباس به دلیل تنوع و وجود هیئت‌هایی از اقوام مختلف شکوه و جلوه خاصی به فضای معنوی این شهر می‌بخشد.
مردم عزادار شهر بندرعباس صبح تاسوعا تابوت‌هایی را از حسینیه‌ها بیرون می‌آورند و از شهر خارج می‌کنند تا به‌طرف قدمگاهی که مردم معتقدند به حضرت علی (ع) منسوب است، ببرند. اهالی بر این باورند که با رقص دجله به‌طرف این قدمگاه حرکت نمادین فرزند به‌سوی پدر و دیدار با او انجام می‌شود، حضور قشرهای مختلف مردم به‌خصوص جوانان و نوجوانان در این آیین‌های چشمگیر است.

کاشان
برگزاری مراسم عزاداری ماه محرم در کاشان به‌عنوان یکی از کهن‌ترین پایگاه‌های پذیرش تشیع در ایران علاوه بر اشتراکاتی که با سایر شهرها دارد از ویژگی‌ها و آداب‌ورسوم خاصی برخوردار است.
مردم کاشان ساعاتی به غروب روز تاسوعا، مراسم شمع‌زنی با روشن کردن ۷۲ شمع به تعداد یاران امام (ع) در چهل مسجد و زیارتگاه به یاد چهل منزل اسرای کربلا توسط بسیاری از نذر داران و علاقه‌مندان به‌ویژه بانوان برگزار می‌شود. علم جریده نیز شبیه به نیزه بوده و دارای یک یا دو تسمه آهنین هلالی شکل، دو پنجه فولادین، دو عدد شیر، کشکول مسی، رشته‌های مروارید، جاشمعی و چندتکه پارچه قیمتی است.
جریده درواقع نمادی از ویژگی‌های علمدار کربلاست، کشکول به نشانه سقایی حضرت، هلال تشبیه رخسار او به ماه، آینه صداقت و یکرنگی حضرت ابوالفضل (ع) و رشته‌های مروارید نشانه رشته الفت و وفاداری ایشان به حضرت سیدالشهدا (ع)، است و علم نشانه علمداری و سپه داری، پنجه‌های فلزی نشانی از دست‌های بریده قمر بنی‌هاشم (ع) است به اعتقاد مردم کاشان دادن آب از این کشکول به بیماران شفابخش است. از دیگر سنت‌های کاشان پختن و توزیع نانی در روز تاسوعا به نام نان عباسعلی است که در قدیم در خانه‌ها پخت می‌شده و امروزه توسط نانوایی‌هایی خاص پخت می‌شود و مشتری فراوان دارد.