واقعه عاشورا و هنر نقاشی
واقعه عاشورا از دیرباز توسط هنرمندان مسلمان در قالب واقعه عاشورا و هنر نقاشی تجلی پیدا کرده است. نقاشی عاشورایی از دوران زندیه تا حال، با خلق آثار متنوع از سوی هنرمندان تداوم و گسترش پیدا کرده است؛ از نقاشی‌های پشت شیشه که قدمت آن‌ها به دوران زندیه باز می‌گردد و متأسفانه نمونه‌های کمی از آن‌ها حفظ شده تا نقاشی قهوه‌خانه‌ای که برگرفته از حماسه و رزم بود… و تا امروز که نقاشان مدرن، دنباله‌روی پیشینیان خود برای ثبت واقعه عاشورا هستند .
»نقاشی پشت شیشه «
نقاشی‌های پشت شیشه جزو نخستین نقاشی‌های عاشورایی دسته‌بندی می‌شوند که در دوران زندیه و قاجار شکل گرفت. هنرمندانی که به خلق این آثار پرداختند در دوره‌های بعد دنباله‌رویی نداشتند و همین امر سبب شد این شکل از نقاشی تداوم نیابد. نقاشی پشت شیشه ایرانی به ۲ دسته نقاشی‌های مذهبی و تزئینی تقسیم می‌شود. نقاشی‌های مذهبی شامل نقاشی خط و شمایل‌هاست. نقاشی‌های تزئینی هم مرکب از گل و مرغ، شمایل، دورنما، مجالس شاهنامه و همچنین آثاری با الهام از داستان‌های عاشقانه ایرانی است. شمایل‌های پشت شیشه با محتوای ارزشمندی که دارند می‌توانند در زمره هنرهای دینی قرار بگیرند. نقاشی پشت شیشه در سال‌های پایانی رونق‌اش، با الهام از تعزیه و پرده‌خوانی شکل گرفت .
این اتفاق نشان دهنده استمرار اعتقادات قلبی مردم به مذهب تشیع و همچنین فرهنگ ایران باستان بود. اما همراه با دگرگونی‌های اجتماعی ایران و تغییر حکومت از قاجار به پهلوی، فرهنگ و هنر هم دستخوش تحولات عمده شد و طرفداران نقاشی پشت شیشه هم به تدریج کمتر شدند. نمادها در نقاشی‌های پشت شیشه هم به تدریج کمتر شدند. نماد در نقاشی‌های پشت شیشه نقش مهمی داشت. نقش اژدها در نقوش تمثیلی پرده‌های درویشی و نقوش به کار رفته در علامت‌ها از نقش این حیوان، نماد عقوبت و سرانجام کار فرعون، یزدیان زمانه و آتش جهنم دانسته شده است .
نقش شیر کاملاً قدیمی است و جزو آیین‌های کهن ایرانیان بوده است. در پرده‌های مصیبت و نقاشی‌های مذهبی، نقش شیر، گاه به عنوان پاسدار جنازه‌های خون‌آلود تداعی شده و گاه نشانی از رشادت و دلیری داشته و در عین حال تسلیم بودن سرداری همچون حر بن یزید ریاحی نزد امام حسین(ع) را به خود گرفته است. همچنین در نقاشی‌های مذهبی مربوط به کربلا و یا در نقاشی‌های مرتبط با حضرت علی(ع)، نقش شیر را می‌بینیم که گاه به گونه‌ای نمادین نشان از شجاعت و دلیری دارد.
در نقاشی‌های مذهبی، هر کجا تمثال حضرت علی(ع) نقش می‌بندد، شمشیر (ذوالفقار) ایشان نیز به عنوان عنصر جدانشدنی، همواره حضور دارد. در ایام عاشورا علامت‌هایی که پیشاپیش دسته‌های عزادار حرکت می‌کند، گاه خود شمشیر و سپر به صورت نمادین یادآور حوادثی است که در کربلا رخ داده است. کشکول و تبر هم به عنوان یک سلاح قدیمی همواره مطرح و نقوش مختلفی در هر دوره زینت‌بخش آن بوده است. کشکول و تبر به شکل نمادین می‌تواند هم یادآور جنگ باشد و هم یادآور حضور جبرئیل در نینوا که به صورت درویشی نزد امام حسین (ع) آمد. در کاشی‌کاری‌های مذهبی نیز با چنین تصاویری روبه‌رو هستیم سمبل دست بریده یادآور حماسه کربلاست و در این عرصه، می‌تواند یادآور نوایی باشد که در نینوا سر داده شد، نوایی که از اعماق قرون به گونه‌ای نمادین در بطن این نقش جای می‌گیرد و برای بینندگان، مجسم کننده حماسه کربلاست. کبوتران سفید در غروب خونین کربلا از واقعه ناگوار خبر می‌دهند و گاهی نقاشان، کبوتران سپید را به کنایه کفن سپید و خون‌آلود شهیدان نقش کرده‌اند. آهو نماد مظلومیت و بی‌گناهی و ظلمی که بر پاکان اهل‌بیت (ع) رفته است، از این رو تعجبی نیست اگر در کنار صحنه کربلا و جنگ امام حسین (ع) نقش ببند.
»نقاشی قهوه‌خانه‌ای «
نقاشان قهوه‌خانه‌ای سهم مهمی در خلق مضامین مذهبی و به ویژه وقایع عاشورا داشته‌اند و برخلاف دسته اول، آثار بسیاری از این هنرمندان، در موزه‌ها حفظ و نگهداری می‌شود. در دوره قاجار، قهوه‌خانه همچون یک نهاد اجتماعی بود؛ نقالان و پرده‌خوانان، ماجرای کربلا را بازخوانی می‌کردند و مخاطبان بسیاری داشتند. قدیمی‌ترین پرده عاشورا را «ناطق» نامی در دوره زندیه به تصویر کشیده است. این پرده در چند بخش مجزا، اتفاقات مربوط به لشکر عمر سعد، خیمه‌گاه حضرت قاسم (ع)، صحنه نبرد علی‌اکبر (ع)، آب آوردن از فرات، قتلگاه و حضرت ابا عبدالله(ع) را روایت می‌کند.
نقاشی قهوه‌خانه‌ای در دوره قاجار اوج گرفت و چهره‌های شاخصی در مقاطع زمانی مختلف در این عرصه فعالیت کردند. که از آن میان می‌توان به علیرضا قوللرآغاسی، فتح‌الله قوللر آغاسی، حسین قوللرآغاسی، محمد مدبر، حسین همدانی و حسین تفتی اشاره کرد. آثار این هنرمندان بر ۳ محور روایت‌های حماسی، مذهبی و بزمی متمرکز بود.
در نقاشی قهوه‌خانه‌ای هنرمندان به روایت داستان‌ها، باورها و اعتقادات جاری مردم کوچه و بازار می‌پردازند. علاوه بر ارزش هنری، این آثار از نظر جامعه‌شناس، اسطوره‌شناسی و مردم‌شناسی نیز دارای اهمیت و ارزشند. نقاشی قهوه‌خانه‌ای ایران برگرفته از هنر نگارگری و نقاشی دربار قاجار است، و نقاشی به ابعاد واقعی شخصیت‌های نقاشی اهمیتی نمی‌دهد و اندازه‌ها را بر اساس اهمیت شخصیت‌ها در داستان نقاشی می‌کند. این نقاشی در اواخر قاجار و اوایل پهلوی اوج گرفت. محمد مدبر و حسین قوللرآغاسی از مهم‌ترین نقاشان این رشته به شمار می‌روند. این شیوه در دهه‌های ۲۰ و ۳۰ شمسی مورد توجه هنرمندان مدرنیست ایرانی به ویژه اهالی مکتب سقاخانه قرار گرفت .
»نقاشی مدرن «
نقاشی مدرن عاشورایی نیز در دوران هنر مدرن شکل گرفت و موج سوم نقاشی عاشورایی آغاز شد. در این دوره آثار بیشتری با این مضمون شکل گرفت و تنوع بیشتری یافت. شاید مشهورترین تابلو نقاشی عاشورایی در دوران هنر مدرن توسط استاد فرشچیان در سال ۱۳۵۵ به تصویر کشیده شد، که در سال ۱۳۶۹ توسط استاد به موزه آستان قدس رضوی هدیه شد.
نظرات بسته شده است.