آیه تطهیر

آیه تطهیر بخشی از آیه ۳۳ سوره احزاب است که در آن به اراده خداوند بر پاکی اهل بیت(ع) از رجس و پلیدی تصریح شده است و متکلمان و عالمان دینی شیعی برای اثبات عصمتامامان(ع) به آن استناد می‌کنند.

متن آیه

این آیه، سی و سومین آیه از سی و سومین سوره قرآن کریم است:

شأن نزول

در برخی احادیث آمده است این آیه در خانه ام سلمه همسر پیامبر(ص)، نازل شده و هنگام نزول آن علاوه بر پیامبر(ص) علی(ع)، فاطمه(س)، حسن(ع) و حسین(ع) هم حاضر بودند. در این هنگام پیامبر(ص) پارچه‌ای خیبری (کساء) را که بر آن نشسته بود، بر روی خود و علی و فاطمه و حسنین کشید و دست‌ها را به سوی آسمان بالا برد و گفت: “خدایا! اهل بیت من این چهار نفرند. اینان را از هر پلیدی پاک گردان”. ام سلمه از پیامبر(ص) پرسید آیا من نیز در شمار اهل بیت(ع) قرار دارم که پیامبر(ص) پاسخ داد تو از همسران رسول خدایی و تو (بر راه) خیر هستی.^[۱]

استدلال به آیه

این آیه به «آیه تطهیر» شهرت یافته است.^[۲] درباره اینکه چگونه آیه تطهیر بر طهارت و پاکی اهل بیت دلالت می‌کند گفته شده است: واژه “إِنَّما” به تصریح لغت‌شناسان، برای انحصار و اختصاص است؛ بنابراین نشان می‌دهد اراده الهی مخصوصاً به پاکی اهل بیت تعلق گرفته است. از سوی دیگر عبارت «عنکم» بر واژه «الرجس» مقّدم شده ـ و بنابر قاعده تقدیم جار و مجرور بر مفعولٌ‌به، بر این انحصار و اختصاص تأکید می‌کند. همچنین آمدن عبارت «یطهّرکُم» (شما را پاک کرد) در پی «لِیذهِبَ عَنکُم‌الرّجسَ» نیز تأکیدی بر طهارت و پاکیزگی به دنبال دور شدن پلیدی‌ها است. واژه «تَطهِیرًا» نیز مفعول مطلق است و تأکیدی دیگر برای طهارت به شمار می‌رود. «الرِجسَ» (پلیدی) نیز به دلیل اینکه با الف و لام^[۳] آمده است، شامل هرگونه پلیدی فکری و عملی اعمّ از شرک، کُفر، نفاق و جهل و گناه می‌شود.^[۴]

معنای رجس

در باره معنای «رجس» مفسران اختلاف نظر دارند و برای آن معانی مختلفی ذکر کرده‌اند، از جمله: گناه، فسق، شیطان، شرک، شک، بخل، طمع، هوای نفس و بدعت.^[۵] عالمان و مفسران شیعه، پاک کردن اهل بیت(ع) از رجس را به معنای عصمت از گناهان و توفیق طاعت دانسته‌اند.^[۶] در برخی منابع شیعه و اهل سنت آمده که پیامبر(ص) در توضیح این آیه گفته‌اند: «من و اهل بیتم از گناه طاهریم»^[۷] حضرت علی(ع) نیز در ماجرای فدک با استناد به این آیه منزه بودن از گناه حضرت زهرا(س) را اثبات می‌نماید.^[۸]

مصداق اهل بیت

مفسران درباره مصادیق اهل بیت در این آیه، اختلاف نظر دارند. بسیاری از صحابه، مانند انس بن مالک، ابوسعید خُدْری، ام سلمه، عایشه، سعدبن ابی وقّاص، عبدالله بن جعفر و عبدالله بن عباس، مراد از اهل بیت پیامبر(ص) را علی(ع) و فاطمه(س) و حسن(ع) و حسین(ع) دانسته‌اند. از امامان شیعه(ع) نیز احادیثی در تأیید این قول نقل شده است.^[۹]

در قولی دیگر، مراد از اهل بیت، همسران پیامبر(ص) دانسته شده، زیرا سیاق آیه در بیان احوال ایشان است. از عِکْرِمَه مولای ابن عباس و مقاتل بن سلیمان احادیثی با این مضمون نقل شده است.^[۱۰]

قول سوم که به زید بن اَرْقَم صحابی پیامبر(ص) منسوب است، مراد از اهل بیت را کسانی می‌داند که خداوند زکات دادن به آنان را حرام گردانیده است و آنان از نزدیکان پیامبر(ص)، از قبیل آل علی و آل عقیل و آل جعفر بن ابی طالب، هستند و منظور از تطهیر در این قول، پاک گردانیدن از دریافت و مصرف صدقه و زکات، است.^[۱۱]

در مسند احمد بن حنبل چندین بار روایت نقل می‌شود که مضمون همه آنها این است که پیامبر(ص)، مصداق آیه تطهیر را بیان فرموده است: فاطمه، همسر و دو پسرش.^[۱۲] همو در فضائل الصحابه، روایت می‌کند که پیامبر(ص) به مدت ۶ ماه هنگام خروج برای نماز صبح، به در خانه فاطمه که می‌رسید صدا می‌کرد:‌ای اهل بیت! نماز! نماز!‌ای اهل بیت! «خدا فقط می‌خواهد آلودگی را از شما خاندان [پیامبر] بزداید و شما را پاک و پاکیزه گرداند».^[۱۳]

مفسران شیعه

ظاهر آیه تطهیر با قول اول که مراد از اهل بیت(ع) علی(ع)، فاطمه(س)، حسنین(ع) باشد، موافق است، زیرا اگر منظور فقط همسران پیامبر باشد، باید به جای “عَنکُم”، “عَنکُنَّ” و به جای “یطَهِّرَکُم”، “یطَهِّرَکُنَّ” می‌آمد.^[۱۴]

در پاسخ این پرسش که چگونه در اثنای وظایف زنان پیامبر(ص) مطلبی گفته شده که شامل زنان پیامبر(ص) نمی‌شود، گفته شده این گونه سخن گفتن، در روش فصیحان عرب، شناخته شده است و در قرآن به آیات فراوان برمی‌خوریم که در کنار هم قرار دارند، ولی از موضوعات گوناگونی سخن می‌گویند و از روایات استفاده می‌شود که این بخش جداگانه نازل شده ولی هنگام گردآوری قرآن در کنار هم قرار داده شده است.^[۱۵]

قول به اینکه این آیه در شأن اصحاب کساء نازل شده، در میان شیعیان به حد تواتر رسیده است.^[۱۶]

همچنین، از امامان شیعه احادیثی نقل شده است که اهل بیت(ع) علاوه بر پنج تن، دیگر امامان شیعه نیز هستند.^[۱۷]

ابن کثیر، از علمای اهل سنت، در تفسیر آیه تطهیر، روایتی از امام حسن (ع) نقل می‌کند که وی بر منبر گفته است: ما آن اهل بیتی هستیم که خدا درباره‌شان این آیه را فرموده است. همو از امام سجاد(ع) نیز نقل می‌کند که در پاسخ مردی از شام گفته است که ما مصداق این اهل بیتیم.^[۱۸]