آداب و رسوم برگزاری مراسم تاسوعا و عاشورا در یزد
آیین های سنتی عزاداری ماه محرم در استان یزد (عزاداری محرم یزد ) :
تحقیق درباره آداب و رسوم برگزاری مراسم تاسوعا و عاشورا در یزد
مردم یزد از گذشته‌های دور ارادت خود را به اهل‌بیت ثابت کرده‌اند و به‌نوعی پرچم‌دار عزای امام حسین (ع) در محرم و صفر هستند، این مردم مانند تمامی اقوام و مردم ایرانی آداب و رسوم خاص خود را در دهه‌های محرم و به خصوص روز تاسوعا و عاشورا دارند.
یکی از مهمترین مراسم عزاداری محرم یزد ، آیین نخل‌گردانی یا نخل برداری است که هرسال در شهرستان‌های استان یزد مانند میبد، اردکان، تفت و روستاها و آبادی‌های اطراف و همچنین حسینیه‌های مشهور، باشکوه‌تر از دوران گذشته برگزار می‌شود. در یزد، نخل را به شکل تابوت سیدالشهدا (ع) یا نمادی از یکی از شهدای کربلا درمی‌آورند. نخلی از جنس چوب و به شکل برگ درخت یا سرو که هیچ شباهتی به درخت نخل ندارد، اما به این نام خوانده می‌شود.
در تاسوعا و عاشورا مردم بالباس‌های سیاه به مساجد وارد می‌شوند. کسانی که سید هستند شال سبز به کمر می‌بندند و افراد عادی شال کرم و با برهنه کردن پا، زیر تنه نخل می‌آیند و چاوش‌خوان‌ها شروع به مداحی می‌کنند و یک پرچم سیاه نیز در بالاترین نقطه‌ی نخل نصب می‌شود. سپس کسانی که زیر نخل را گرفته‌اند، با ذکرهای مختلف نخل را بلند می‌کنند.
آیین های سنتی عزاداری محرم یزد که مهمترین آنها روضه خوانی، تعزیه خوانی، نخل برداری، برپایی هیات های عزاداری و دادن نذورات است همه ساله به صورت باشکوه در استان یزد برگزار می شود.
در استان یزد شور حسینی در مردم به ویژه جوانان و نوجوانان با سیاه پوش کردن هرکوی و برزن، برافراشتن پرچم ها و بیرق سیاه به یاد مظلومیت امام حسین (ع) و خاندانش در کوچه ها و خیابان ها قبل از فرا رسیدن محرم نمایان است و شهر به استقبال محرم می رود.
برپایی هیئت های عزاداری محرم یزد
هیئت‌های عزاداری در یزد در قالب سینه‌زنی و زنجیر زنی تشکیل می‌شود و قدمت برخی از هیئت‌های استان یزد به قرن‌ها می‌رسد که آداب و سنن و همچنین تجهیزات عزاداری نسل به نسل به یادگار گذاشته شده است به گونه‌ای که حفظ و صیانت از آن سرلوحه کار دست‌اندرکاران هیئت‌های عزاداری است.
از هیئت های معروف یزد می توان هیات فهادان، علقمه، خلف باغ، باغ گندم، بعثت، خرمشاه، گنبدسبز، پنبه کاران و مسجدجامع را نام برد.
هیئت‌های عزاداری از یک حسینیه، سینه‌زنان به حسینیه دیگر می‌روند و اهالی آن حسینیه را از آمدن ماه محرم خبردار می‌کنند و در میانه راه که عزاداران سینه‌زن به حسینیه‌های دیگر می‌روند، مردم نیز نذورات خود را توزیع می کنند.
نام بسیاری از هیئت‌ها برگرفته از محله و شهر است و جالب آنکه در برخی از هیئت‌هایی که گروه سنی خاصی در آن حضور می‌یابند نامی در حد سنین یاران و فرزندان حضرت ابا عبدالله را دارا هستند که می‌توان به هیئت «علی اصغر» مربوط به سنین کودکان و یا «قمر‌بنی هاشم» برای جوانان نام برد البته اختصاص گروه سنی خاص به هیئت‌ها نمادین بوده و در تمام هیئت‌های عزاداری محرم یزد ، کودک، خردسال، نوجوان، جوان، میانسال و پیرمردان دوشادوش هم به عزاداری می‌پردازند.
آغاز فعالیت هیئت‌های عزاداری محرم یزد دهه اول محرم الحرام است که البته یک هفته قبل از آن اعضای هیئت در مسجد یا تکایا پس از نماز مغرب و عشا گردهم می‌آیند و با شعر و نوع آهنگ عزاداری آشنا می‌شوند و تمریناتی نیز انجام می‌دهند.
فعالیت هیئت‌های عزاداری محرم یزد در دهه اول محرم به اتمام نمی‌رسد؛ بلکه حداقل تا سیزدهم محرم و حتی دهه آخر ماه صفر حضوری پرشور دارند.
حضور در روضه‌خوانی ها، عزاخانه‌ها و تکیه‌گاه ها برای هیئت‌ها محدود به محله و منطقه حتی شهر خاص نمی‌گردد و هرجا که عاشقان امام حسین (ع) این هیئت‌ها را دعوت کنند با نظم و برنامه و در بین سخنرانی و روضه در محل حضور می‌یابند و به عزاداری می‌پردازند.
هر هیئت عزاداری به یک حسینیه یا مسجد و یا تکیه منسوب است که میعادگاه عاشقان اباعبدالله حسین (ع) آن محل است. برخی از مومنین برای ادای نذر خود هزینه جاری هیئت را در طول سال متقبل می‌شوند و برخی نیز از فرصت مدد گرفته در احیای سفره پر برکت امام حسین (ع) دستی رسانده به گونه‌ای که در ایام عزاداری هیئت‌های عزاداری از خوان پر رونق امام حسین روزی پاک و طیب بهره‌مند می‌شود.
اجرای مراسم های مذهبی روز تاسوعا – عزاداری محرم یزد
مراسم عَلم برداری یا علم بستن در روز تاسوعا و تدارکات وابسته به آن از دیدگاه اجتماعی و مردم شناسی بسیار حائز اهمیت است. عَلم به عنوان نشان و نماد پرچم سپاه امام حسین علیه السلام در روز عاشورا از زمان صفویه وارد مراسم آیینی ما شده است و در گذشته مردم برای رفع مشکلات یا درمان بیماری نذر می کردند که هرسال در محرم علم ببندند. علم بستن بدین معناست که ابتدا چوب علم را که اغلب از درخت چنار است تهیه می کنند که گاهی ارتفاع این چوب به ۱۲ متر می رسد و سپس در مراسم وآیینی خاص چوب ها را با پارچه هایی از جنس مختلف و رنگ های گوناگون تزیین می کنند. این مراسم هرساله بدین صورت است که در عصر روز ششم محرم، افراد خانواده هایی که علم دارند به کمک چند تن از اقوام و آشنایان که در این کار مهارت لازم را دارند تمامی بخش علم را با پارچه های رنگارنگ تزیین می کنند. البته رنگ پارچه های علم سادات، سبز یا مشکی ساده است. پس از آماده شدن علم، صاحب علم در خانه خود را باز می گذارد تا همسایه ها به پای علم بروند و به نیت برآورده شدن حاجت، گوشه های پارچه های عَلم را گره بزنند. بعد از اذان مغرب بزرگان و ریش سفیدان محله جمع شده و یکی یکی به خانه های علم داران می روند و آنها را به حسینیه اصلی شهر یا محله حمل می کنند و آنها را به صورت ایستاده در آن مکان قرار می دهند. پس از این که تمامی علم ها و «شَده ها» به حسینیه آورده شد مراسم بتدریج آغاز می شود. به طوری که قبل از بلندکردن شَده و علم ها، «جوش دوره» می زنند و سپس علم را بلند می کنند. شَده در واقع نوعی علم یا پرچم است که نماد و نشان قبایل و گروه های مختلف شرکت کننده در جنگ روز عاشورا ست. جوش دوره بدین ترتیب است که افرادی دستان یکدیگر را گرفته و پاهای خود را به جلو و عقب می گذارند و اشعاری را می خوانند و دور حسینیه حلقه می زنند و به سینه زنی و عزاداری می پردازند. سپس علم داران شال می بندند و علم را برداشته و به دور حسینیه می گردند.
اجرای مراسم روز عاشورا در یزد (عزاداری محرم یزد)
از ابتدای دهه محرم ساکنان محلات، مقدمات مراسم و مراسم حرکت نمایشی کاروان های مذهبی در روز عاشورا را فراهم می کنند. در این روز از محل تجمع و تدارکات مراسم، کاروان ها حرکت کرده و به سمت حسینیه بزرگ محله می روند. در گذشته این کاروان ها با شتر و کجاوه های چوبی مزین می شدند ولی امروزه از ماشین های سنگین برای اجرای این نمایش استفاده می شود. در طول پیمودن مسیرکاروان، هر یک از گروه های نمایشی به ایفای نقش مورد نظر خود می پردازند. برخی سوار بر اسب یا شتر و برخی در صحنه های طراحی شده در کفی ماشین های سنگین مراسم را اجرا می کنند. اوج هنر تزیینی، صنایع دستی و معماری سنتی و بومی در قالب عزاداری محرم یزد را می توان در اجزای مختلف این کاروان مذهبی مشاهده کرد. پس از رسیدن کاروان ها به محل مورد نظر، یک بار دیگر صحنه های نمایش برای مدتی اجرا می شود و پس از خروج کاروان، مراسم نخل برداری آغاز می شود.
شرح صحنه های نمایشی در کاروان های عزاداری محرم یزد (تاسوعا و عاشورا )
صحنه تخت یزید
یکی از عظیم ترین صحنه های به نمایش گذاشته شده در روز عاشورا و عزاداری محرم یزد ،تخت یزید است که در واقع بیانگر وضع کاخ یزید است. تخت یزید دارای یک فضای پر تجمل با دکوراسیون و مبلمان اشرافی است. تمامی محل فوق با پارچه های مخمل قرمز رنگ پوشیده شده است.
صحنه دیر راهب (فرنگی)
صحنه دیر راهب بیانگر این واقعه است که زمانی که لشکر یزید سر بریده شهدای کربلا را به طرف کوفه می بردند تا به یزید تحویل دهند، در میان راه در کنار صومعه ای برای استراحت توقف می کنند. سر مبارک امام حسین علیه السلام را که داخل جعبه ای بود در کنار صومعه راهبی قرار می دهند. شب هنگام راهب از صومعه خود بیرون می آید و متوجه جعبه می شود و معادل جایزه ای که قرار بود برای تحویل سر بریده امام بدهند، به آنها می دهد تا برای مدت کوتاهی آن جعبه را نزد خود نگاه دارد.
صحنه بازار و خرابه شام
خرابه شام در واقع جایی بود که زنان و کودکان سپاه امام حسین علیه السلام را برای مدتی در آن زندانی کردند. برای بازسازی تصویری خرابه شام از خشت، گل و آجر با گیاهان خشکیده استفاده می شود تا یک خرابه را مجسم کند. بازار شام در این کاروان، از بی نظیرترین بخش ها به لحاظ نوع ساخت و بازسازی است.
مردم عامه بدون داشتن اطلاعات علمی در زمینه طراحی صحنه و دکوراسیون، به شیوه ای کاملاً حرفه ای اقدام به باز زنده سازی و نمایش بازار شام می کنند. در این قسمت از کاروان، غرفه های کوچکی ساخته می شود که هرکدام بیانگر صنف و شغل خاصی است. بخش بالایی بازار شام را طاق نصرت می بندند و دورتادور آن را به وسیله شمعدان، آیینه و گلدان تزئین می کنند و تمام حجره ها را به وسیله پارچه های نقش دار می پوشانند. در ابتدای بازار شام درویش می ایستد که راوی وقایع اتفاق افتاده است. در هریک از حجره ها نیز حرفه و پیشه ای در حال انجام است. اغلب باتجربه ترین افراد در قدیمی ترین مشاغل شهر در این غرفه ها با ابزار و ادوات قدیمی به ایفای نقش می پردازند. بدون اغراق از بازار شام در کاروان مذهبی محلات شهر یزد می توان به عنوان موزه ای متحرک در زمینه هنر و مردم شناسی نام برد. حرفه هایی چون گیوه بافی، عطاری، سبدبافی، ابریشم کشی، پنبه زنی، قصابی، کوزه گری و… در این بازار به نمایش درمی آید.
گهواره علی اصغر در عزاداری محرم یزد
واقعه تیر زدن حَرمَله به گلوی حضرت علی اصغر از دیگر صحنه هایی است که به عنوان یکی از آیین های عزاداری محرم یزد در این کاروان به نمایش درمی آید. اهالی بنا به اعتقادی که دارند برای تبرک یا مصونیت از بیماری برای کودکان خود، نذر می کنند در روز عاشورا کودک خود را جامه علی اصغر بپوشانند و در طول مسیر کاروان در گهواره قرار دهند.
صحنه تخت شیر
در این بخش از کاروان، فردی لباس شیر بر تن می کند و در زمان پیمودن مسیر بر دست خونین حضرت ابوالفضل علیه السلام سوگواری می کند و کاه بر سر می ریزد. ذوالجناح، حجله خانه حضرت قاسم، قبر شش گوشه، طفلان مسلم و شطِ فرات از صحنه های دیگر این کاروان در روز عاشوراست.
نخل‌برداری یا نخل‌گردانی – عزاداری محرم یزد
قدمت نخل در آیین‌های ایرانی به دوره پیش از زرتشت و زمان مرگ سیاوش و مصائب میترا می‌رسد که برای آن، آیین نخل‌گردانی برگزار می‌شد.
اما بعد از اسلام و با شهادت امام حسین (ع)، شخصیت ایشان در میان مردم مسلمان جایگزین سیاوش و میترا شد و از آن دوران، یزدی‌ها کسانی بودند که آیین نخل‌گردانی را هر سال برای امام حسین (ع) در ایام محرم برگزار می‌کنند.
بعد از اسلام، آیین نخل‌گردانی هر سال در شهرستان‌های استان یزد مانند میبد، اردکان، تفت و روستاها و آبادی‌های اطراف و همچنین حسینیه‌های مشهور، با شکوه‌تر از دوران گذشته برگزار می‌شود.
“نخل” به عنوان نماد تابوت امام حسین(ع) شناخته می شود و بلند کردن آن از زمین که معمولا با گروه زیادی از مردان قوی هیکل انجام می شود، نمادی از تشییع پیکر حضرت امام حسین (ع ) است.
نخل برداری به عنوان فراز و نقطه اوج عزاداری روز عاشورا و در ساعات اولیه صبح عاشورا و در برخی نقاط در ظهر یا عصر عاشورا انجام می شود.
نخل امیرچخماق و تفت، دو نخل کهن‌سالی با حدود ۴۰۰ سال قدمت است. یزدی‌ها دو یا سه روز قبل از آغاز ماه محرم، آیین پرسه‌زنی (پیرامون چیزی گشتن) را اجرا می‌کنند.
در شهرهای استان یزد پنج یا شش روز مانده به تاسوعا و عاشورای حسینی، مراسم آذین‌بندی نخل برگزار می‌شود. در این مراسم دو طرف نخل سیاه‌پوش می‌شود و در برخی شهرهای استان مانند میبد و اردکان ۷۲ شمشیر نماد ۷۲ تن از یاران امام حسین (ع) به نخل بسته و این نخل برای روز عاشورا آماده می‌شود.
در تاسوعا و عاشورا مردم با لباس‌های سیاه به مساجد وارد می‌شوند. کسانی که سید هستند شال سبز به کمر می‌بندند و افراد عادی شال کرم و با برهنه کردن پا، زیر نخل می‌آیند و چاوش‌خوان‌ها شروع به مداحی می‌کنند و یک پرچم سیاه نیز در بالاترین نقطه‌ی نخل نصب می‌شود. سپس کسانی که زیر نخل را گرفته‌اند، با ذکرهای مختلف نخل را بلند می‌کنند.
در برخی تکیه‌ها، آینه‌ای که نماد سپر و تجلی خداوند است روی علم قرار می‌گیرد، گاهی نیز شمع یا چراغ دستی بر بدنه نخل می‌بندند و با بلند کردن تنه نخل در برخی مکان‌ها، سه‌بار و در برخی دیگر هفت‌بار، نخل را دور حسینیه می‌چرخانند.
نخل نماد تابوت سیدالشهدا و معمولا از جنس چوب است و مراسم نخل برداری از ویژگی های منحصر به فرد عزاداری محرم یزد است.
نخل های میدان بعثت، امیر چخماق و میدان امام تفت از جمله نخل های معروف یزد هستند و مراسم نخل برداری عصر روز عاشورای میدان امام تفت که تا غروب روز عاشورا ادامه دارد از شکوه وجلال خاصی برخوردار است.
نخلها در دیگر ایام سال بدون تزئیین در کنار حسینه ها، تکایا و میادین بزرگ شهر قرار دارند و سنبل عشق و ارادت مردم یزد به امام حسین(ع) به شمار می روند و مردم نسبت به آن احترام وارادت خاصی قائل هستند.
عزاداری محرم یزد – روضه خوانی
مراسم های روضه خوانی مردم یزد از شهرت خاصی برخوردار و مراسم روضه خوانی در یزد بعد از نماز صبح تا پاسی از شب در حسینیه، تکایا و مساجد و برخی منازل و اماکن موقوفه با شور و شکوه خاصی برگزار می شود.
پرسه‌زنی در تاسوعا
پرسه‌زنی در روز تاسوعا هم از سنت‌هایی است که در تاسوعای هر سال هیئت‌های عزاداری هر محله و یا شهر به خصوص روستاها انجام می شود و هیئت ضمن خواندن اشعاری در رثای حضرت امام حسین (ع) به جمع آوری و توزیع نذورات مردمی می پردازد.
همچنین این هیئت ضمن عزاداری و نوحه‌سرایی برای آن دوستدار امام حسین (ع) برای متوفیان و درگذشتگان طلب عفو و بخشش می‌کند.
پخت آش نذری
آش نذری معروف به آش امام حسین در طول ۲ ماه محرم و صفر به خصوص تاسوعا و عاشورا و اربعین حسینی طبخ و بین عزاداران توزیع می شود.
عزاداری محرم یزد و آیین چاووش خوانی
آیین «چاووش‌خوانی» نیز از دیگر آیین‌های یزدی‌ها در ماه محرم است. این آیین که در مناسبت‌های دیگر مانند رمضان نیز برگزار می‌شود، همزمان با آیین «پرسه‌زنی» ولی با وسعتی بیشتر برگزار می‌شود.
در این مراسم، چاووش‌خوان به بالای بلندی می‌رود و با خواندن اشعاری در رثای امام حسین (ع)، مردم را از آمدن ماه محرم آگاه می‌کند.
مراسم تعزیه خوانی درعزاداری محرم یزد
صبح روز عاشورا مراسم تعزیه خوانی در اغلب نقاط استان یزد برگزار می‌شود و در این روز تعزیه خوان ها وقایع عاشورا را بازسازی می‌کنند.
مراسم تعزیه از ورود “شمر” به صحنه کربلا آغاز می‌شود و تا شهادت امام حسین(ع) ادامه دارد و تمامی گفتگوهای میان افراد به صورت شعر رد و بدل می‌شود.
برگزاری مراسم عزاداری محرم یزد در سیزده محرم
مردم مومن استان یزد از دیرباز در روز ۱۳محرم که آن را سوم امام‌حسین(ع) نیز می‌خوانند به برگزاری مراسم‌های مختلف عزاداری و به خصوص نخل‌برداری در گوشه و کنار شهر و در محلات مختلف می‌پردازند و به مقام والای شهدای کربلا ادای احترام می‌کنند.
مردم ولایتمدار یزد در آیینی کهن، مصادف با روز ۱۳ محرم با راه اندازی دستجات سینه زن و زنجیرزن و حضور در مسجد ملااسماعیل نسبت به برپایی مجلس عزاداری حضرت امام حسین (ع) و یاران و اصحاب وفادارش اقدام می کنند.
این مراسم معنوی از ابتدای صبح آغاز و تا برگزاری نماز جماعت ظهر و عصر در این مکان مقدس ادامه خواهد داشت.
در روز سیزده محرم و سومین روز شهادت امام حسین (ع) در برخی نقاط استان یزد مراسم ویژه “هیات بنی اسد” برگزار می‌شود.
در این روز ، عده‌ای از عزاداران لباس مخصوص عربی پوشیده و ضمن قرائت اشعاری ، در یک حرکت پیکرهای نمادین امام حسین(ع) و یارانش را از حسینیه سفلی به سمت حسینیه علیا تشییع می‌کنند.
پس از پایان این مراسم، تعزیه ورود امام سجاد(ع) به صحنه کربلا و دفن شهدا اجراء می‌شود.
مراسم عزاداری سالار شهیدان حضرت اباعبدالله الحسین (ع) در برخی نقاط استان یزد در دو ماه محرم و صفر برگزار می شود.
دسته سقا
در مراسم عزاداری محرم یزد ، گروهی از نوجوانان لباس سیاه می‌پوشند و لنگ قرمزی دور کمر خود می‌بندند. آنها مشک روی دوش گذاشته و بازوبندی از قرآن مجید را که با پولک‌های رنگارنگ و برگ‌های فلزی نقره‌ای رنگ تزیین شده، بر کتف خود می‌بندند و در صفی منظم با ذاکر و سردسته خود همخوانی می‌کنند. اگر فصل گرما باشد، یکی دو نفر هم در پشت صف با مشک پر از آب و یا شربت گلاب، به اهل مجلس و عزاداران آب می‌دهند. آنها آب را در جام ابوالفضل (ع) ریخته و به مردم تعارف می‌کنند. دسته سقا یک علم چهار گوش دو پایه و یا یک علم سه گوش با تمثال حضرت ابوالفضل(ع) را با خود حمل می‌کنند.
کتل بستن
در یزد به اسب زین کرده‌ای که به طرز خاص آراسته شده و پیشاپیش دسته عزاداری حرکت می‌کند،«کتل» می‌گویند. گاهی به گردن این اسب چند شال ترمه یا ابریشمی به رنگ‌های سبز و سرخ آویزان کرده و سر و صورت حیوان را با چند قطعه آیینه کوچک، نگین، قرآن و … آذین می‌نمایند و گاه بنا بر سلیقه شخصی و به تعبیری دیگر، پارچه سفید خون‌آلودی را بر پشت حیوان می‌کشند و چند قطعه چوب رنگ شده قرمز به نشانه تیر و پیکان در پارچه فرو می‌کنند. همچنین کبوتر خونی زنده‌ای را نیز بر پشت اسب می‌گذارند.
افسار این اسب یا کتل همواره در دست محافظ آن است و جلو دسته سینه زنی حرکت می‌کند و محافظ آن مرتب سر و صورت حیوان را نوازش می‌کند. این حرکت نمادین را «اسب و کتل» می‌نامند.
نظرات بسته شده است.