حرم حضرت عباس (ع)
حرم حضرت عباس(ع) محل دفن حضرت عباس(ع) در کربلا است که در ۳۷۸ متری شمال شرقی حرم امام حسین(ع) قرار دارد و حد فاصل این دو حرم را بین الحرمین می‌نامند. حرم حضرت عباس(ع) تاریخ مشترکی با حرم امام حسین(ع) دارد و یکی از مهمترین زیارتگاه‌های شیعیان است.
حضرت عباس (ع) در دهم محرم سال ۶۱ ق در مواجهه با سپاهیان عبیدالله بن زیاد به شهادت رسید.
تاریخچه
حرم حضرت ابوالفضل(ع)، در شرق حرم امام‌حسین(ع) و در همان مکانى که به شهادت رسید، واقع شده است. این بنا، شامل یک صحن، بارگاه و گنبدى پوشیده از کاشى و دو گلدسته با سر گلدسته‌هاى طلاکارى شده است. همواره کسانى که به بنا، نوسازى و توسعه حرم سیدالشهدا(ع) توجه داشته‌اند، به بنا و نوسازى حرم حضرت عباس(ع) نیز همت گمارده‌اند.[۱]
عمارت اول ساخته مختار ثقفی
مختار ثقفی در سال ۶۶ قمری، با کمک جمعی از اعراب و نیز ایرانیان که از شیعیان علی بن ابیطالب(ع) بودند به خونخواهی سیدالشهداء(ع) قیام کرد و در دوران قدرت و حکومت او (توسط خود وی یا دیگر شیعیان) اولین عمارت آستانه بنا گشت و کم کم این عمارت و به طور کلی تمام شهر کربلا رو به آبادانی نهاد، ولی هارون الرشید در سال ۱۷۰ قمری دستور خراب کردن آن را داد.[۲]
تخریب و بنای مجدد در دروان بنی عباس
مأمون، که در سال ۱۹۸ قمری قدرت را به دست گرفت، برخورد دوستانه‌ای با شیعیان در پیش گرفت، لذا شیعیان این فرصت را مغتنم شمردند و عمارت دوم آستانه در عصر مأمون انجام گرفت.
در سال ۲۳۲ قمری متوکل عباسی بر مسند خلافت نشست. وی دستور داد آستانه حضرت سیدالشهداء(ع) و حضرت عباس(ع) بلکه تمامی شهر کربلا را خراب کردند و پس از تخریب، تمامی منطقه را شخم زدند و به آن آب بستند.[۳]
المنتصر، خلیفه عباسی اموال زیادی بین علویین تقسیم کرد و حکم به تعمیر بنای شهر کربلا و آستانه حضرت عباس(ع) داد. در نتیجه، کربلا در عصر او رونق یافت و زائرین از اطراف و اکناف به سوی این شهر سرازیر گشتند.[۴]
عمارت چهارم
در سال ۳۶۷ ق. عضدالدوله دیلمی وارد بغداد شد، سپس به زیارت کربلا و نجف شتافت و دستور داد مرقد عظیم و با شکوهی برای حضرت عباس(ع) بنا کنند. بنای مزبور در سال ۳۶۷ قمری آغاز شد و در سال ۳۷۲ پایان یافت و عمارت امروزه آستانه حضرت عباس(ع) از عضدالدوله است.[۵]
در عصر جلایریان
تعویض ضریح حرم حضرت عباس، ۱۳۹۵ش
پس از تأسیس دولت جلایریان در ایران و به قدرت رسیدن شیخ حسن ایلکانی در سال ۷۴۰ قمری، سلطان اویس (فرزند شیخ حسن) تعمیرات را در این آستانه شروع نمود که در عصر فرزندش، سلطان احمد، در سال ۷۸۶ پایان یافت و هدایای زیادی از ایران به آستانه مزبور ارسال شد.[۶]
در عصر صفویه
شاه اسماعیل صفوی روز ۲۵ جمادی الثانی ۹۱۴ قمری فاتحانه وارد بغداد گشت و مورد استقبال شیعیان قرار گرفت. وی روز بعد به سمت کربلا حرکت کرد و یک شبانه روز در حرم امام حسین(ع) معتکف گشت، سپس به آستانه حضرت عباس(ع) رفت و دستور تعمیرات وسیعی را در آن آستانه صادر نمود و دوازده قندیل از طلای خالص به نام دوازده امام را که با خود آورده بود به حرم حضرت عباس(ع) اهدا کرد. تمامی حرم و رواق‌ها را با فرش گران بهای ابریشم بافت اصفهان مفروش نمود و خدمه مخصوصی نیز برای نگاهداری و روشنایی قندیل آستانه استخدام کرد که تبار آن امروزه با عنوان (آل قندیل) در کربلا شهرت دارد. اسماعیل صفوی، همچنین دستور کاشی‌کاری گنبد را صادر کرد که تا سال ۱۳۰۲ قمری کاشی‌کاری باقی بود.[۷]
در عصر نادرشاه افشار
در سال ۱۱۵۳ قمری نادرشاه هدایای زیادی به آستانه حضرت عباس(ع) ارسال کرد و تعمیرات وسیعی در آن بارگاه ملکوتی انجام گرفت.[۸]
در حمله وهابیان
در ۱۸ ذی الحجه الحرام سال ۱۲۱۶ قمری، که مردم در عید غدیر از کربلا به نجف اشرف رفته بودند، سعود بن عبدالعزیز با لشکری به شهر کربلا حمله برد، حکم به تاراج تمامی شهر داد، آستانه حضرت عباس(ع) را خراب کرد و تمامی هدایای سلاطین و ملوک صفویه و نادرشاه و قندیل‌های طلا و نقره و غیره را غارت کرد.[۹]
در عصر قاجاریه
پس از حمله وهابی‌ها به کربلا، مردم ایران با همراهی دولت وقت ایران در زمان فتحعلی شاه قاجار کمک‌های زیادی به این شهر نمودند و تمامی خرابی‌های وارده را ترمیم کردند. آستانه حضرت عباس(ع) نیز تعمیر گشت و ضریح نقره اهدایی فتحلی‌شاه قاجار در سال ۱۲۲۷ قمری نصب شد.
تعمیرات آن آستانه در طول دوران قاجاریه قطع نشد و ناصرالدین شاه کاشی‌کاری گنبد را تجدید کرد. در سال ۱۳۰۴ قمری کاشی‌کاری صحن و در سال ۱۳۰۵ قمری کاشی‌کاری گنبد انجام یافت. همچنین، عبدالحسین تهرانی، معروف به شیخ العراقین، با استفاده از ثلث میرزاتقی خان امیرکبیر تعمیرات وسیعی در آستانه انجام داد.[۱۰]
وضعیت کنونی
ضریح قبلی حضرت ابوالفضل(ع) در فروردین ۱۳۹۵
حرم حضرت عباس(ع) در ۳۷۸ متری شمال شرقی آستانه امام حسین(ع) قرار دارد و بین الحرمین حد فاصل این دو حرم است. قبر حضرت عباس(ع) در وسط حرم واقع شده و بر روی آن صندوق خاتم نفیس اهدایی قرار دارد که با گذشت زمان تعمیراتی روی آن انجام شده است.
روی صندوق را ضریح نقره‌ای پوشانده که به همت سید محسن حکیم و به دست هنرمندان ایرانی در اصفهان با به کار بردن چهارصد هزار مثقال نقره خالص و هشت هزار مثقال طلا پس از سه سال کار مداوم در سال ۱۳۸۵ قمری در حرم نصب گشته است. چهار طرف حرم دارای چهار رواق قرینه است و به یکدیگر منتهی می‌گردند. سقف و تمامی دیوارهای حرم و رواق‌ها به دست هنرمندان ایرانی آینه‌کاری شده و بر فراز ضریح یک گنبد بزرگ بنا گردیده که در سال ۱۳۷۵ قمری طلاکاری آن انجام یافته است.
در دو طرف ایوان جنوبی حرم، دو مأذنه (مناره) سر به فلک کشیده است. در قسمت جنوبی حرم یک ایوان سرتاسری سرپوشیده واقع شده است که در وسط آن یک درِ طلایی میناکاری ساخت اصفهان و در سمت شرق و غرب آن نیز دو درِ کوچک دیگر واقع است که هر سه در، به داخل رواق جنوبی منتهی می‌شود.[۱۱]
رواق‌ها
حرم حضرت عباس(ع) داراى چهار رواق می باشد که چهار جانب ضریح را احاطه کرده است:
رواق شمالى رواقى است که در ضلع شمالى ضریح مبارک براى ورود به زیر زمین و قبر مطهر راه دارد ولى درِ نقره‌اى آن همیشه بسته است و کسى نمى‌تواند به آن زیر زمین وارد شود. می گویند این جا بر نهر علقمه مشرف بوده است.
رواق غربى در سمت چپ و راست آن باب الرواق و باب المراد قرار دارد. باب المراد در ١٣٢١ش به سمت ضلع شمال غرب گشوده شد.
در رواق شرقى پنج مقبره وجود دارد.
رواق جنوبى با سه در به ایوان طلا وصل مى‌شود.[۱۲]
درب‌های حرم
باب الفرات (علقمی)
حرم حضرت عباس(ع) (رواق‌ها و گنبدخانه ها) دارای شش باب در است که پنج در به رواق‌ها گشوده می‌شود و یکی در قسمت بالا سر قرار دارد.
دو باب از این درها در غرب قرار دارند. یکی از این دو در جوار کفشداری متعلق به تولیت حرم واقع شده، جنس آن از نقره و دارای دو لنگه است. در دوم نیز از نقره و دارای دو لنگه است. سومین در قسمت بالا سر قرار دارد و به جایی گشوده نمی‌شود. چهارمین در سمت پایین پا، یعنی در مشرق واقع است و به رواق گشوده می‌شود. پنجمین در که آن نیز به رواق گشوده می‌شود. ششمین در نیز در ناحیه شمال حرم واقع است.[۱۳]
ایوان طلا
ایوان طلا ایوانی وسیع است که در جلوی گنبدخانه حرم و مشرف بر صحن بوده و ۳۲۰ متر مربع مساحت دارد. از آجرهای مسی رنگ و طلاکاری شده در نمای آن استفاده شده است. بر ایوان طلا و درهایی که از آن یا از مجاورت آن گشوده می‌شود، شش کفشداری وجود دارد که سه کفشداری در چپ ایوان قرار گرفته است.[۱۴]
صحن حرم
مساحت صحن حرم حضرت ابوالفضل(ع) ۹۳۰۰ متر مربع و مساحت بنای حرم؛ اعم از رواق‌ها و گنبدخانه و ایوان ۴۳۷۰ متر مربع است.
صحن بزرگ دارای چهار ایوان است. سقف ایوان‌ها دارای مقرن سکاری و طاق و قوس‌های هندسی زیباست و در هر کدام نیز حجره‌ای وجود دارد که برای مباحثه یا تدریس علوم دینی از آن استفاده می‌شده است.
این ایوان‌ها عبارتند از:
- ایوان بالاسر؛ این ایوان در غرب صحن قرار دارد.
- ایوان شرقی؛ این ایوان در ضلع شرقی صحن قرار دارد و باب الرضا (باب العلقمی) در زیر همین ایوان است.
- ایوان شمالی؛ در قسمت بالای این ایوان کتیبه‌ای است که تاریخ ۱۳۰۴ هجری قمری بر آن نقش بسته است.
- ایوان قبله: این ایوان در مدخل باب القبله است.[۱۵]
درب‌های صحن
درب ها و ورودی های حرم حضرت عباس (ع)
درها و ورودی‌های جدید که به سال ۱۳۹۴ هجری قمری (۱۹۷۴ م) سامان یافته، عبارتند از:
- باب القبله؛ در جنوب صحن واقع شده است.
- باب الامام الحسن(ع): در غرب صحن و بر گذار زائران به سمت صحن امام حسین(ع) واقع بود. طول آن ۴ و عرض آن ۳ متر است.
- باب الامام الحسین(ع)؛ در کنار باب الامام الحسن قرار گرفته، طول آن ۴ و عرض آن ۳ متر است.
- باب صاحب الزمان(ع): در کنار باب الام الحسین(ع) واقع است و ارتفاع آن به ۴ متر و عرض آن نیز به ۳/۵ متر میرسد.
- باب الامام موسی بن جعفر(ع)؛ در زاویه غربی صحن قرار گرفته، طول آن ۴ و عرض آن آن ۳/۵ متر است.
- باب الامام محمد الجواد(ع)؛ در شمال صحن قرار گرفته، طول آن ۴ و عرضش ۳ متر است.
- باب الامام علی الهادی(ع)؛ این درگاه در زاویه شمال شرق صحن واقع است، طول آن به ۴ وعرضش به ۳/۵ متر میرسد.
- باب الفرات؛ در شرق صحن واقع است، طول آن به ۴ و عرض آن به ۳/۵ متر میرسد.
- باب الأمیر علیه‌السلام؛ در شرق صحن قرار گرفته است و طول آن به ۴ و عرض آن نیز به ۳/۵ متر میرسد.[۱۶]
ضلع‌های صحن
صحن دارای چهار ضلع است و در هر یک از این ضلع‌ها حجره‌های کوچکی است که شمار آنها به ۷۵ مورد میرسد. در جلو هر حجره نیز ایوانی کوچک وجود دارد. در میانه هر ضلع از سمت بیرونی، ایوان بزرگی است و به ارتفاعی افزون بر دو طبقه از طبقه‌هایی که حجره‌ها در آنها جای گرفته‌اند. این ایوان‌ها دارای نقش و نگارهایی از گل و بوته، اشکال هندسی و آیات قرآن کریم است.[۱۷]
گنبد
بر فراز حرم حضرت ابوالفضل(ع) گنبدی به قطر ۱۲ متر با شکلی متمایز از دیگر گنبدها وجود دارد؛ گنبدی نیم کروی با نوک تیز و ساقه‌ای نسبتا بلند است و از آن، پنجره‌هایی با قوس‌های کمان ابرویی و نوک تیز به بیرون گشوده می‌شود. نمای داخل گنبد در قسمت ساقه کمربندی با زمینه بنفشه تیره است که آیاتی از قرآن کریم به رنگ سفید برآن نقش بسته است.
در سال ۱۳۷۵ هجری قمری (۱۹۵۵م) این گنبد طلاکاری شد. در این سال شیخ محمد خطیب طی تلگرامی به نخست وزیر وقت عراق، محمد فاضل جمالی، درخواست کرد گنبد را طلاکاری کنند. بنابراین درخواست، طلاکاری گنبد انجام یافت و بر پایه اسناد موجود در مدیریت اوقاف کربلا، ۶۴۱۸ خشت طلا بر پوشش گنبد به کار رفت. در قسمت پایین گنبد آیاتی از قرآن همراه با آ‌یینه‌کاری نقش بسته است. ارتفاع گنبد از روی زمین ۳۹ متر است.[۱۸]
گلدسته‌ها
در گوشه ایوان طلا و در مجاورت دیوار حرم، دو گلدسته وجود دارد؛ نیمه بالای هر یک از این گلدسته‌ها به طلای خالص و به تعداد ۲۰۱۶ عدد خشت روکش شده است، تا قبل از سال ۱۳۸۸ش نیمه پایین گلدسته‌ها ترکیب آجر و صفحه‌های کاشی داشت و از خشت‌های کاشی که به صورت حصیر بافی در کنار هم چیده شده بودند کلمه‌های (الله)، (محمد)، (رسول) و (عباس) به خط کوفی پدید آمده بود. اما در سال ۱۳۸۸ش تولیت حرم دست به باسازی مجدد گلدسته‌های حرم زد که این کار پس از یک سال و در سال ۱۳۸۹ش، همزمان با روز ولادت حضرت عباس(ع) رونمایی شد. در این بازسازی و در ساخت نمای طلای گلدسته‌ها از ۱۰۸ کیلو طلا استفاده شده. همچنین طراحی ساخت و اجرای روکش طلای این گلدسته‌ها ۴ میلیارد دینار عراقی (حدود ۴ میلیون دلار) هزینه در برداشته است. در بازسازی این گلدسته‌ها نمای قدیمی آنها حفظ و از همان نقوش و شکل هندسی قبلی استفاده شده. برای ساخت روکش طلای گلدسته های حرم از ۵ هزار آجر (خشت) با روکش طلا به ابعاد ۱۸ در ۱۸ سانتی متر و ۴۰۰ آجر با روکش طلا و مزین به طرح‌های میناکاری آبی رنگ استفاده شده است.[۱۹]
همچنین در قسمت بالایی هر یک از گلدسته‌ها اتاقکی مسقّف است که بر لبه‌هایی بنا شده و در زیر سقف نیز مقرنس‌کاری است. سر گلدسته‌ها نیز نیم کره نوک‌تیز و دارای شیارهای عمودی نصف النهار مانندی است. گلدسته‌ها بلند هستند و ارتفاع آنها به ۴۴ متر میرسد.
در زیربنای حرم راهرویی زیرزمین است که درب آن از یکی از رواق‌ها باز می‌شود و به مدفن امام(ع) میرسد.[۲۰]
گنجینه و کتابخانه حرم
در حرم حضرت عباس(ع) گنجینه‌ای است که اشیای ارزشمند غیر قابل قیمت‌گذاری در خود جای داده است. از آن جمله می‌توان به قالی‌های نفیس، قالی‌های بافته شده به نخ‌های زر یا نگین‌های قیمتی، چلچراغ‌های طلایی، شمشیر‌های مرصع، ساعت‌های دیواری طلایی، ساعت‌های ساخته شده از چوب آبنوس و همانند آن اشاره کرد.[۲۱]
کتابخانه حرم شامل قرآن‌های خطی بسیار نفیسی است که تعداد آنها به ۱۰۹ قرآن خطی بالغ می‌گردد و یکی از آنها قرآنی منسوب به امام علی(ع) می‌باشد. کتابخانه حرم و گنجینه آن در یکجا نگهداری می‌شوند.[۲۲]
بزرگان مدفون در حرم
برخی از بزرگان مدفون در حرم حضرت ابوالفضل (ع) عبارتند از:
- سید محمد بن محسن زنجانی (متوفی سال ۱۳۵۵ه ق)
- شیخ علی بن زین العابدین پارچینی یزدی؛ صاحب کتاب الزام الناصب فی اثبات الحجه الغائب.
- شیخ علی اکبر یزدی بفروئی از شاگردان علامه اردکانی.
- سید کاظم بهبهانی از شاگردان سید هاشم قزوینی.
- علامه سید عبدالله کشمیری.
- شیخ ملاعلی الیزدی مشهور به سیبویه.
- شیخ کاظم الهر.[۲۳]
مقام دست راست حضرت ابوالفضل (ع)
مقام دست چپ حضرت ابوالفضل (ع)
مقام کف العباس
نوشتار اصلی: کف العباس
مقام کف دست راست بین محله باب بغداد و باب الخان و نزدیک باب العلقمى صحن ابوالفضل(ع) قرار دارد و مقام کف دست چپ در فاصله ۵٠ مترى باب القبله کوچک، صحن ابوالفضل(ع) و در مدخل بازار باب الخان واقع شده است.[۲۴]
وجود آب در کنار مرقد حضرت عباس(ع)
تصویر چشمه آب در اطراف مرقد حضرت ابوالفضل
گرداگرد قبر اصلی حضرت ابوالفضل در زیر حرم چشمه آبی وجود دارد، از ۵۰ سال قبل تاکنون در یک سطح ثابت مانده و هر چه از آن استفاده می‌شود نه کم و نه زیاد می‌شود. این آب به ارتفاع یک متر بالاتر از قبر قرار دارد، اما هرگز وارد مرقد نمی‌شود. اکنون درب ورودی و راه رسیدگی به آب در حرم حضرت ابوالفضل بسته می‌باشد.[۲۵]
تولیت حرم حضرت عباس(ع)
تولیت از سمت‌های مهمی است که از روزگار آل بویه تا روزگار صفویان جایگاه درخور توجهی داشته و در عصر صفویان به طور خاص از رشد و عظمت دو چندانی برخوردار شده است. از سده دهم هجری قمری به این سوی، برخی از خاندان‌های ساکن کربلا فرمان‌هایی از پادشاه صفوی دارند که تولیت را به آنان واگذاشته است. در دوران سلطه امپراتوری عثمانی بر عراق، نام‌های برخی از متولیان و خدمتگزاران حرم امام حسین(ع) و حضرت ابوالفضل(ع) در دفتر ویژه‌ای در اوقاف ثبت شد و آنان به موجب همین فهرست، حقوقی ماهیانه دریافت می‌کردند.
اکنون خاندان‌هایی که تولیت را در اختیار دارند آن را برای فرزندان خود به ارث می‌گذارند. البته گاه که تولیت از سادات است وی نقابت و پیشوایی علویان را نیز در اختیار می‌گیرد و در نتیجه حکمران کربلا می‌شود و گاه تنها تولیت را در اختیار دارد و نقابت علویان با کسی دیگر است. تنها در اواخر حکومت صفویه و اوایل دوران سلطه عثمانی بر عراق، متولیانی غیر از علوی تولیت را عهده‌دار شده‌اند.
معمولا تولیت حرم حضرت ابوالفضل العباس(ع) جزو وظایف متولیان حرم امام حسین(ع) بوده و آنان با برعهده داشتن این مسئولیت، فردی شایسته را در خصوص اداره حرم حضرت ابوالفضل العباس(ع) به نیابت می‌گماشته‌اند.[۲۶]
منبع: ویکی شیعه
نظرات بسته شده است.